Ο βίος του Μπεντρεντίν
Γεννήθηκε στις 3 Δεκεμβρίου 1358 (760 έτος Εγίρας) στη Σιμάβνα (Samawna, Αμμόβουνο στην ελληνική), μία μικρή πόλη, πολύ κοντά στην Αδριανούπολη.
Η μητέρα του ήταν Ρωμιά, κόρη του φρούραρχου των Δημοτικών (Διδυμότειχου) η οποία αφού ασπάσθηκε τον ισλαμισμό και πήρε το όνομα Μελέκ, παντρεύτηκε τον καδή του Διδυμότειχου Ισραήλ . Ο Ισραήλ, ήταν ταυτόχρονα και γαζής, δηλαδή πολεμιστής της Πίστης . Η γενιά του αναγόταν σύμφωνα με τις πηγές στον ονομαστό ηγεμόνα των Σελτζούκων Αλαντίν Καϊκουμπάντ. Ο παππούς του, Αμπντούλ Αζίζ συγκαταλέγεται ανάμεσα στους εθνομάρτυρες των Οθωμανών, με ηρωικούς αγώνες στη Ρωμυλία και ένδοξο θάνατο σε μάχη με τους Βυζαντινούς.
Γόνος πλούσιας και αριστοκρατικής οικογένειας ο Μπεντρεντίν, μεγάλωσε με τις αρχές της ισλαμικής πίστης και έλαβε σπουδαία για την εποχή εκείνη μόρφωση. Σπούδασε στο Ιεροδιδασκαλείο της Αδριανούπολης (φαίνεται ότι ο Πλήθων - Γεώργιος Γεμιστός ήταν συμμαθητής του εκεί).
Τις βασικές αρχές της Ισλαμικής πίστης τις διδάχθηκε αρχικά από τον πατέρα του και στη συνέχεια από τους ονομαστούς νομικούς Σαχίνι και Γιουσούφ. Μετέβη στην παλαιά πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Προύσα και παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας από τον ελληνικής καταγωγής διδάσκαλο Μαχμούτ Εφέντη. Το 1381 συνεχίζοντας τις σπουδές του πηγαίνει στο Ικόνιο όπου σπουδάζει Λογική και Αστρονομία κοντά στον σοφό Φεϊζουλάχ και λίγο μετά, πριν την ηλικία των 25, στα Ιεροσόλυμα και στο Κάιρο. Κατά την επιστροφή του από το καθιερωμένο για τους πιστούς ταξίδι στη Μέκκα, το 1383 ασπάσθηκε ή μάλλον καλύτερα μυήθηκε στο σουφισμό από το μεγάλο διδάσκαλο Seyh Χασάν Αχλατί .
Ένα ποίημα του Ρούμι που συμπυκνώνει την ανεξίθρησκη και μυστικιστική διδασκαλία των Σούφι:
«Για όνομα του θεού, τι πρέπει να γίνει, ω Μουσουλμάνοι, γιατί δεν το ξέρω ούτε κι εγώ.Ούτε Χριστιανός, ούτε Εβραίος, ούτε Ζωροάστρης, ούτε Μουσουλμάνος είμαι.Δεν κατάγομαι ούτε από την Ανατολή ούτε από την Δύση, ούτε από την ξηρά ούτε από τηνθάλασσα, ούτε από τη γη, ούτε από τον ουρανό, ούτε από την Ινδία, Κίνα, Βουλγαρία, Σάκσιν,ούτε από το Ιράκ, ούτε από τη γη του Χορασάν.Δεν είμαι ούτε από τον παρόντα κόσμο, ούτε από τον άλλο, ούτε από τον παράδεισοούτε από την κόλαση.Δεν είμαι ούτε από τον Αδάμ, ούτε από την Εύα.Ο τόπος μου είναι δίχως όρια.Δεν έχω ούτε σώμα ούτε ψυχή, διότι ανήκω στην ψυχή του Αγαπημένου.Είδα τους δύο κόσμους σαν ένα «Ένα ζητώ, ένα γνωρίζω, ένα βλέπω, ένα καλώ. Αυτός είναι ο πρώτος και Αυτός ο τελευταίος.Αυτός είναι έξω και Αυτός είναι μέσα.Δεν γνωρίζω κανέναν άλλο εκτός από τον «Ύψιστο»!Μέθυσα από το ποτήρι της αγάπης, οι δύο κόσμοι έχουν βγει από τη θέα μου.»
Ο Μπεντρεντίν στο Κάιρο ζει μερικά χρόνια ως μοναχός και έπειτα διορίζεται ως δάσκαλος του γιου και διαδόχου του θρόνου των Μαμελούκων. Μετά τον θάνατο του Χασάν Αλσλατί , αναλαμβάνει πια σεΐχης, δηλαδή ηγούμενος στη Μονή. Διαφορές και συγκρούσεις, μάλλον προσωπικής φύσης παρά θεολογικής, τον αναγκάζουν να εγκαταλείψει τη μονή και να μεταβεί στο Ταμπρίζ (Tabriz), όπου γνωρίζεται με τους κιζιλμπάσηδες ή Κοκκινοκέφαλους και να επηρεαστεί από την αιρετική τους διδασκαλία. Οι κοκκινοέφαλοι έμειναν γνωστοί στην Ιστορία για τους αντιοθωμανικούς τους αγώνες (το 1511 προκάλεσαν μία τρομερή εξέγερση στη Μικρά Ασία η οποία παραλίγο να διαλύσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία και ίδρυσαν τον 16ο Αιώνα την Αντιοθωμανική δυναστεία των Σαφαβιδών).
Τα χρόνια που έρχονται είναι πολύ δύσκολα για τους λαούς της Βαλκανικής και της Μικράς Ασίας. Ο Μπεντρεντίν, βλέπει με δέος τις τρομερές καταστροφές που επιφέρει η μογγολική λαίλαπα, την εξαθλίωση στην οποία βρίσκεται ο πληθυσμός , την αναρχία που επικρατεί και το ανήσυχο και μυστικιστικό του πνεύμα επαναστατεί. Ο Βαγιαζήτ έχει ηττηθεί το 1402 από το κατακτητή Τιμούρ Λαν, το οθωμανικό κράτος έχει εντελώς διαλυθεί και ένας αδελφοκτόνος πόλεμος, έχει ξεσπάσει ανάμεσα στα παιδιά του Σουλτάνου.
Οι πόλεμοι που δε φαίνεται να έχουν τέλος, προκαλούν αγανάκτηση στον τουρκικό λαό. Πολλοί έχουν μείνει για πάντα ανάπηροι, αδυνατούν να καλλιεργήσουν τη γη τους, ενώ ομάδες ληστών κάθε φυλής και θρησκείας προκαλούν παντού καταστροφές και λεηλασίες.
Ο Μπεντρεντίν την τρομερή εκείνη εποχή κοινωνικής και οικονομικής οπισθοδρόμησης για τους λαούς της περιοχής, μεταβαίνει στα εμιράτα του Καραμάν και του Γκερμιγιάν και αναπτύσσει ιεραποστολική δράση υπέρ του σουφισμού. Χρόνια αργότερα, σοφός πια και προβληματισμένος από όλα αυτά, μη μπορώντας να δώσει λύση μέσα από την διδασκαλία και τον τρόπο ζωής των δερβίσικων ταγμάτων, εξεγείρεται και αυτός μαζί με το λαό και προχωρεί στην διατύπωση πιο ριζοσπαστικών και φιλολαϊκών κηρυγμάτων.
Απομακρύνεται πλέον από τον θρησκευτικό μυστικισμό και τις απόκρυφες διδασκαλίες του σουφισμού και προσπαθεί να εφαρμόσει στην πράξη το όραμά του. Οραματίζεται μία αταξική κοινωνία χωρίς διακρίσεις φυλής, θρησκείας, φύλου, μία κοινωνία όπου θα επικρατεί η απόλυτη κοινοκτημοσύνη και ισότητα, μία κοινωνία ανεκτικότητας , αδελφοσύνης και ευδαιμονίας. Διδάσκει τη μονογαμία, επιτρέπει τη μουσική και το αλκοόλ. Αλλάζει την κλασική προσευχή του Ισλάμ, διευρύνοντας το θρησκευτικό του πιστεύω στο «Ένας είναι ο Θεός» και παραλείπει το «και προφήτης Αυτού ο Μωάμεθ». Δεν δέχεται τη μέλλουσα Κρίση και την ανάσταση των σωμάτων. Ο Παράδεισος και η κόλαση αποτελούν επίγειες καταστάσεις .
Οι θρησκευτικές τελετές των πιστών του τελούνται ως αναμνήσεις, σύμφωνα με το τυπικό των ησυχαστών Αγιορειτών μοναχών και συμμετέχει και ο ορθόδοξος κλήρος. Θεωρεί και διδάσκει ότι για την ενοποίηση του κόσμου είναι απαραίτητη η ενοποίηση των θρησκειών και ειδικά των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών. Για το λόγο αυτό όπως μας παραδίδει ο Δούκας, ο Μπεντρεντίν και ο Μουσταφά δίδασκαν, ότι, «όποιος από τους Τούρκους πει ότι οι Χριστιανοί δεν είναι θεοσεβούμενοι, διαπράττει ασέβεια. Κάθε Τούρκος όταν συναντάει έναν χριστιανό, οφείλει να τον φιλοξενεί και να τον τιμά σαν άγγελο του Αλλάχ» (Ιωάννης Μελάς «Το Κομουνιστικό Κίνημα του Σεΐχη Μπεντρεντίν Σιμαναβή, Καντασκέρ των Οθωμανών πριν από την Άλωση 1416-1418» Αθήνα 1983).
Αν και επιφανής δημοδιδάσκαλος (είχε φτάσει στο βαθμό του ανώτατου στρατοδίκη-καντασκέρη), δεν διστάζει να έρθει σε σύγκρουση με τις διδαχές του με το κοινωνικό κατεστημένο της οθωμανικής κοινωνίας. Δεν τολμούν λόγω του πραγματικά ενάρετου βίου του και του γεγονότος ότι ήταν πολύ αγαπητός στο λαό να τον πειράξουν. Η διδασκαλία του σιγά σιγά, διαδίδεται μεταξύ των Τούρκων, Ελλήνων και Εβραίων φτωχοαγροτών. Ο Μπεντρεντίν, όντας επικίνδυνος εξορίζεται στη Νίκαια της Βιθυνίας. Εκεί γνωρίζεται με το Μουσταφά Μπιορκλουτζέ, έναν ελληνομαθή μουσουλμάνο βοσκό και με τον Εβραίο ντονμέ (αρνησίθρησκο) Τορλάκ Κεμάλ. Με την επίδραση αυτών η διδασκαλία του γίνεται πιο μαχητική , πιο ριζοσπαστική και επαγγέλλεται πια μία κομουνιστική επανάσταση, που θα εξισώσει όλες τις φυλές της Ανατολής και θα οδηγήσει στην κυριαρχία των λαϊκών μαζών.
Το 1416 οργανώνεται ένας πραγματικός επαναστατικός στρατός στη Μικρά Ασία και τη Βλαχία. Χριστιανοί, μουσουλμάνοι και Εβραίοι, Τούρκοι και Έλληνες κατατάσσονται μαζικά στο στρατό αυτό, για να αποδειχθεί περίτρανα ότι στην αναφερόμενη εποχή, οι φτωχές αγροτικές μάζες δεν διαχωρίζονταν από θρησκευτικά και εθνικά μίση. Οι εξαθλιωμένοι δουλοπάροικοι κατάλαβαν ότι για να νικήσουν, θα πρέπει να δώσουν τα χέρια και να αγωνισθούν μαζί για την απελευθέρωσή τους. Στο κίνημα γρήγορα εισέρχονται και οι δερβίσηδες των τόσων πολλών ταγμάτων της εποχής, οι οποίοι το οργανώνουν σε πραγματική στρατιωτική βάση. Οι αντάρτες φορούσαν όλοι την ίδια στολή, έτρωγαν από κοινά συσσίτια και μοιράζονταν τα πάντα εκτός από τις γυναίκες. Δεν υπήρχε διαχωρισμός φυλής και θρησκείας μεταξύ τους.
Η καταστολή
Ο Μουσταφά από τα βουνά του Καράμπουρνου, κάτω από τον κόλπο της Σμύρνης , περνάει στη Χίο. Εκεί γνωρίζεται με ένα Κρητικό καλόγερο στη μονή της Τουρλωτής της Χίου, οποίος ισχυρίζεται το ότι γνώριζε τον Μουσταφά από τη Σάμο και ότι εκείνες τις ημέρες τον επισκεπτόταν τις νυχτερινές ώρες διασχίζοντας πεζή το πέλαγος από τη Σμύρνη στη Χίο!
Οι δε προεστοί της Χίου, αλλά και οι περισσότεροι χριστιανοί μοναχοί ασπάζονται τις διδαχές του Μπεντρεντίν. Το κίνημα θέριεψε και οι αντάρτες εξοπλίσθηκαν. Στην δόξα του, έφτασε να έχει πάνω από δέκα χιλιάδες άνδρες υπό τα όπλα.
Ο σουλτάνος Μωάμεθ Α’, πανικοβάλλεται. Οργανώνει πανστρατιά και χτυπάει τους επαναστάτες. Αρχικά, στέλνει τον αρνησίθρησκο Σέρβο Σισμάν (βασιλοπαίδι) με 6000 γενίτσαρους εναντίον του Μουσταφά. Στα στενά όμως του Στυλαρίου Όρους, ο Σισμάν υφίσταται πανωλεθρία και οι γενίτσαροι στην κυριολεξία κατακρεουργούνται από τους άτακτους του Μουσταφά. «Οι αποστάτες του Ισλάμ , εκδικήθηκαν με την ψυχή τους τον αποστάτη του Χριστού», γράφει ο Μελάς στη μονογραφία του για τον Μπεντρεντίν.
Ο πόλεμος συνεχίστηκε. Υπό την ηγεσία του πιστού Βαγιαζήτ πασά ο σουλτανικός στρατός παρελαύνει στη Βιθυνία και δεν αφήνει τίποτα όρθιο. Σφάζει και καταστρέφει ότι βρει, εντελώς αδιάκριτα. Η τελική μάχη δόθηκε στην Έφεσο, όπου ήταν ιδιαίτερα σφοδρή και αιματηρή.
Ο Μουσταφά τελικά συλλαμβάνεται στην Έφεσο, μαζί με χιλιάδες αγωνιστές, (κάπου 3000) όπου και βρίσκουν μαρτυρικό θάνατο. Το ίδιο τέλος θα βρουν και οι δερβίσηδες του Τορλάκ Κεμάλ, τους οποίους θα απαγχονίσουν οι γενίτσαροι ομαδικά στον κάμπο της Μαγνησίας.
Το τέλος
Ο Μπεντρεντίν συλλαμβάνεται με τη σειρά του στις Σέρρες και παραδίδεται στα χέρια του Σουλτάνου. Μετά από μία παράνομη και εικονική δίκη, απαγχονίζεται στην αγορά της πόλης, μπροστά από μία ταβέρνα, στις 18 Δεκεμβρίου του 1420. Ήταν εξήντα ετών.
Ο μύθος γύρω από
αυτόν, λέει ότι η γνώση του στον ισλαμικό νόμο ήταν τόσο βαθιά, που στάθηκε
αδύνατο στους δικαστές να στοιχειοθετήσουν κατηγορίες εναντίον του, μέχρι που
δέχτηκε ο ίδιος να υπογράψει τη θανατική του καταδίκη. Θάφτηκε στις Σέρρες κι ο
τάφος του έγινε τόπος προσκυνήματος. Σχετικά πρόσφατα τα λείψανά του
μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη.
Οι οπαδοί του επέζησαν ως ομάδα για μερικούς αιώνες ακόμα στα ανατολικά Βαλκάνια, όπου το οθωμανικό καθεστώς τους αντιμετώπιζε περίπου σαν Αλεβίτες – και με την ανάλογη καχυποψία. Η εξέγερση του Μπεντρεντίν είναι εξ’ άλλου χαρακτηριστική για τη σχέση ανάμεσα στο θρησκευτικό μυστικισμό και τα λαϊκά κινήματα της εποχής, που αποτέλεσε και τη βάση για τη μελλοντική εξέλιξη των Αλεβιτών ως ξεχωριστή ομάδα
«Οι νικητές σκουπίσανε τα ματωμένα τους σπαθιάστ' άσπρα δίχως ραφές πουκάμισα των νικημένωνκι η γή π' όλοι μαζί την είχαν τραγουδήσεικι η γή που την οργώσανε τ' αδερφικά τους χέριαποδοπατήθηκε απ' τα πέταλα των αλόγων που φτάσαν το πρωίμπρός το παλάτι της ΑδριανούποληςΝικήθηκαν».
"Το Επος του γιου του Καδή της Σιμάβνα Σεΐχη Μπεντρεντίν" - Ναζίμ Χικμέτ, 1936
Το Έπος του Μπεντρεντίν σήμερα
"Μία από τις σημαντικότερες πλευρές του υλικού που διασώζεται στους καταλόγους (tahrirs) των Σερρών είναι το ότι ρίχνουν φως στο ρόλο του Σεΐχη Μπεντρεντίν Σιμαβνάογλου, ο οποίος εκτελέστηκε ως πολιτικός επαναστάτης στην αγορά της πόλης στις αρχές της δεκαετίας του 1400. Παρά το γεγονός αυτό, η μνήμη του συνέχισε να ζει στις Σέρρες και σε ολόκληρο τον 15ο και 16ο αιώνα, δεδομένου ότι ένας μουσουλμανικός ναός καθώς και μια κατοικία δερβίση που φέρουν το όνομά του, εμφανίζονται στις κτηματολογικές αποτυπώσεις. Το ότι το κίνημα του Μπεντρεντίν συνέχισε να επιζεί σε όλη την Τουρκοκρατία συνάγεται από το γεγονός ότι το 1923 οι Τούρκοι των Σερρών (οι οποίοι είχαν προέλθει από την ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία) ξέθαψαν το λείψανό του και το μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη. Από τις εκατοντάδες χιλιάδες Οθωμανών που πέθαναν και ενταφιάστηκαν στα Βαλκάνια στην περίοδο 1354-1923, μόνο το λείψανο του Σεΐχη Μπεντρεντίν συνόδεψε την αποχώρηση των Τούρκων στο τέλος του Α' Παγκόσμιου Πολέμου".
(Heath W. Lowry, B' Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο για τις Σέρρες, 6-9 Απριλίου 2006).
Πολλούς αιώνες μετά το θάνατό του, ο Μπεντρεντίν έγινε και
σύμβολο της τούρκικης Αριστεράς, που είδε στο πρόσωπό του μια πρώιμη ντόπια
έκφραση σοσιαλιστικών ιδεών. Σίγουρα σ’ αυτό έπαιξε ρόλο και το στοιχείο της
κοινής δράσης ανθρώπων από όλες τις θρησκευτικές ομάδες για την ανατροπή μιας
καταπιεστικής εξουσίας. Κάποιοι βλέπουν στη φιλοσοφία του, που είχε επιρροές
από τον μουσουλμανικό σουφισμό μέχρι τον Πλάτωνα, κάτι που θα μπορούσε να ήταν
η βάση για έναν Διαφωτισμό στην περιοχή, πολύ πριν τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό.
Όπως και να είναι η πραγματικότητα, η εξέγερση του Μπεντρεντίν και πολλά άλλα παρόμοια κινήματα δείχνουν μια πνευματική και πολιτική γονιμότητα που υπήρχε εκείνη την εποχή στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια. Κάτι που σημαίνει ότι η εικόνα που έχουμε για εκείνη την περίοδο ίσως να μην είναι πλήρης. Ειδικά εμείς στην Ελλάδα ή στην Κύπρο τη βλέπουμε κυρίως σαν εποχή παρακμής, μια κι επικεντρωνόμαστε στην κατάσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Σεΐχης Μπεντρεντίν είναι όμως μέρος και της δικής μας Ιστορίας. Ίσως έχει φτάσει ο καιρός για να εκτιμήσουμε κάποια τμήματα του παρελθόντος μας, που η εθνικιστικά προσανατολισμένη ιστοριογραφία δεν μας άφησε να δούμε.
- «Παγκόσμια Ιστορία» της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ , παρ. 1138-1139).
- Ιωάννης Μελάς «Το Κομουνιστικό Κίνημα του Σεΐχη Μπεντρεντίν Σιμαναβή, Καντασκέρ των Οθωμανών πριν από την Άλωση 1416-1418», Αθήνα 1983
- «Ιστορία των Ελλήνων» τόμος 7 , σελ. 560-561 εκδόσεις Δομή, Αθήνα 2005
- Χάμμερ «Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», μετάφραση Κροκίδα τόμος Β’
- «Ιστορία των Ελλήνων» τόμος 7 , σελ. 560-561 εκδόσεις Δομή, Αθήνα 2005
- Χάμμερ «Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», μετάφραση Κροκίδα τόμος Β’
- Γιάννης Κορδάτος «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας» τόμος VIII
